Organizacja pomocy psychologiczno-pedagogicznej

1. Wybrane przepisy oświatowe dotyczące dostosowywania nauczania i udzielania uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej

Organizowanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolach, szkołach i placówkach, dzieciom i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi z uwagi na niepełnosprawności sensoryczne bądź upośledzenie umysłowe, wynika z przepisów ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) - dalej u.s.o. Zgodnie z tymi przepisami, system oświaty zapewnia m.in. możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami (art. 1 pkt 5 u.s.o.) oraz dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej (art. 1 pkt 4 u.s.o.).

Zgodnie art. 7 ust. 1 pkt 2 u.s.o., rekrutacja uczniów do przedszkoli i szkół publicznych wszystkich typów przeprowadzana jest w oparciu o zasadę powszechnej dostępności. Dyrektor szkoły lub placówki kieruje jej działalnością, reprezentuje ją na zewnątrz oraz sprawuje opiekę nad uczniami i stwarza warunki do harmonijnego rozwoju psychofizycznego poprzez aktywne działania prozdrowotne (art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 u.s.o.).

Kształceniem specjalnym w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych obejmuje się dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami, wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy (art. 71b ust. 1 u.s.o.) na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wydanego przez publiczną poradnię psychologiczno-pedagogiczną na wniosek rodziców (art. 71b ust. 3 u.s.o.). W zależności od rodzaju niepełnosprawności, w tym stopnia upośledzenia umysłowego, ww. grupom dzieci i młodzieży organizuje się kształcenie i wychowanie, które stosownie do potrzeb umożliwia naukę w dostępnym dla nich zakresie, usprawnianie zaburzonych funkcji, rewalidację i resocjalizację oraz zapewnia specjalistyczną pomoc i opiekę (art. 71b ust. 2 u.s.o.). Ponadto, dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnościami, które z ważnych powodów nie mogą spełniać obowiązku przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki w szkołach położonych najbliżej miejsca zamieszkania kształcenie specjalne i całodobowa opieka pedagogiczna zapewniana jest w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii (art. 71b ust. 1 u.s.o.).

Powyższe przepisy dają podstawę do podejmowania przez wszystkie przedszkola, szkoły i placówki, działań mających na celu wyrównywanie szans edukacyjnych zarówno dzieci i młodzieży spełniających obowiązek przygotowania przedszkolnego, obowiązek szkolny i obowiązek nauki, jak i małych dzieci. Ponadto, dla małych dzieci, w celu pobudzania psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka, od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole mogą być tworzone zespoły wczesnego wspomagania rozwoju dziecka prowadzonego bezpośrednio z dzieckiem i jego rodziną w przedszkolach, szkołach podstawowych i placówkach, w tym specjalnych, oraz w ośrodkach, a także w publicznych i niepublicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych, w tym poradniach specjalistycznych, (art. 71b ust. 2a u.s.o.).

2. Wyjaśnienie potrzeby wprowadzenia zmian

Szczegółowe warunki i zasady realizacji przepisów u.s.o. określa, na podstawie delegacji ustawowej, minister właściwy do spraw oświaty i wychowania. Zgodnie z tymi kompetencjami, w Ministerstwie Edukacji Narodowej zostały opracowane zmiany doprecyzowujące m.in. obowiązek udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w miejscu nauki, uczniom ze specjalnymi lub specyficznymi potrzebami edukacyjnymi również i innych, niż niepełnosprawność określona przez zespół orzekający publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Zmiany te, zawarte zostały w obowiązującym od 1 lutego 2011 r., rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr 228, poz. 1487) - dalej r.p.p.p.

Rozporządzenie to stanowi kontynuację oraz nieco modyfikuje formułę nauczania wynikającego z rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17).

Dla przykładu należy zauważyć, że:

a)  prowadzona już teraz obserwacja poziomu rozwoju dziecka w przedszkolach –realizowana jest zgodnie z nową podstawą programową. Obserwacja ta służy indywidualnej ocenie gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole podstawowej oraz dostarcza wielu cennych informacji i pozwala na projektowanie działań korygujących i wspomagających jego rozwój,

b)  z podstawy programowej kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół wynika konieczność indywidualizacji pracy z uczniem zarówno na obowiązkowych, jak i na dodatkowych zajęciach edukacyjnych.

Obowiązek indywidualizacji wynikający zarówno z u.s.o., jak i z podstawy programowej, jest spójny z przepisem § 2 r.p.p.p., z którego wynika, że najważniejszą zmianą i głównym celem wprowadzonych przepisów jest konieczność rozpoznawania i zaspokajania indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawanie jego indywidualnych możliwości psychofizycznych przez zespół nauczycieli pracujących z uczniem w klasie, współpraca tego zespołu w planowaniu i realizacji działań (po uprzednim ustaleniu przez dyrektora przedszkola, szkoły i placówki, w tym ogólnodostępnej czasu trwania świadczeń z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

W niniejszym artykule autorka przedstawia zmiany oraz proponuje rozwiązania ułatwiające dyrektorom szkoły organizowanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla uczniów posiadających specyficzne lub specjalne potrzeby edukacyjne, w kontekście nowych obowiązków wynikających z przepisów r.p.p.p.

3. Konieczność poznania przepisów regulujących inne aspekty kształcenia uczniów

Dla prawidłowej interpretacji przepisów r.p.p.p. konieczna jest również wiedza wynikająca z u.s.o. oraz rozporządzeń:

– Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 83, poz. 562 z późn. zm.), które wprowadziło przepisem § 1a definicję specyficznych trudności w uczeniu się. Wynika z niej, że przez specyficzne trudności należy rozumieć „trudności w uczeniu się odnoszące się do uczniów w normie intelektualnej, którzy mają trudności w przyswajaniu treści nauczania, wynikające ze specyfiki ich funkcjonowania percepcyjno-motorycznego i poznawczego, nieuwarunkowane schorzeniami neurologicznymi",

– Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz. U. Nr 19, poz. 167) - dalej r.k.w.n. Od 1 września 2011 r. wejdzie w życie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz. U. Nr 228, poz. 1490).

Z rozporządzeń tych wynika, że przedszkola, szkoły i oddziały ogólnodostępne oraz szkoły i oddziały integracyjne zapewniają dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym, zagrożonym niedostosowaniem społecznym oraz niedostosowanym społecznie realizację zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego, odpowiednie warunki do nauki, sprzęt specjalistyczny i środki dydaktyczne, realizację programu wychowania przedszkolnego, programu nauczania, programu wychowawczego i programu profilaktyki, dostosowanych do indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych lub realizację indywidualnych programów edukacyjno-terapeutycznych, z wykorzystaniem odpowiednich form i metod pracy dydaktycznej i wychowawczej, zajęcia rewalidacyjne lub zajęcia socjoterapeutyczne, stosownie do potrzeb, integrację ze środowiskiem rówieśniczym.

Z § 5 r.k.w.n. wynika, że w przedszkolach i szkołach integracyjnych oraz z oddziałami integracyjnymi zatrudnia się dodatkowo nauczycieli posiadających kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela w odpowiednich typach i rodzajach specjalnych przedszkoli i szkół oraz odpowiednich specjalistów, w celu współorganizowania kształcenia integracyjnego.

– Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz ośrodkach (Dz. U. Nr 19, poz. 166) - dalej r.k.w.m.n. Od 1 września 2011 r. wejdzie w życie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz ośrodkach (Dz. U. Nr 228, poz. 1489).

Z § 4 r.k.w.m.n. wynika, że przedszkola specjalne, w tym przedszkola specjalne działające w ośrodkach, oddziały specjalne w przedszkolach ogólnodostępnych, szkoły specjalne, w tym szkoły specjalne działające w ośrodkach, oraz oddziały specjalne w szkołach ogólnodostępnych zapewniają:

– odpowiednie warunki do nauki, sprzęt specjalistyczny i środki dydaktyczne,

– realizację zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego,

– realizację programu wychowania przedszkolnego, programu nauczania, programu wychowawczego i programu profilaktyki, odpowiednich dla danego rodzaju niepełnosprawności i stopnia upośledzenia umysłowego, z wykorzystaniem odpowiednich form i metod pracy dydaktycznej i wychowawczej, wielospecjalistyczną ocenę poziomu funkcjonowania ucznia dokonywaną na danym etapie edukacyjnym, nie rzadziej niż raz w roku, przez nauczycieli i specjalistów pracujących z uczniem, będącą podstawą opracowania i modyfikowania indywidualnego programu edukacyjnego określającego zakres zintegrowanych działań nauczycieli i specjalistów oraz rodzaj zajęć rewalidacyjnych lub zajęć socjoterapeutycznych prowadzonych z uczniem, zgodnie z jego indywidualnymi potrzebami edukacyjnymi i możliwościami psychofizycznymi,

– udzielanie pomocy rodzicom (prawnym opiekunom) dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie, w zakresie doskonalenia umiejętności niezbędnych we wspieraniu ich rozwoju,

– integrację ze środowiskiem rówieśniczym,

– przygotowanie do samodzielności w życiu dorosłym.

Powyższe zobowiązuje nauczycieli szkoły do opracowania - na podstawie zaleceń wynikających z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego - i realizacji z uczniami z niepełnosprawnościami indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego. Jednocześnie stanowi to wyjaśnienie powodu, dla którego szkoły nie zakładają dla uczniów z niepełnosprawnościami karty indywidualnych potrzeb ucznia.

Założeniem wprowadzanych zmian jest przede wszystkim wskazanie szkołom ogólnodostępnym na konieczność jak najlepszej organizacji kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym niepełnosprawnych, dla których rodzice wybrali tę szkołę, jako miejsce kształcenia.

4. Nowe zadania przedszkoli, szkół i placówek, wynikające z przepisów nowego rozporządzenia

Przepis § 2 r.p.p.p. reguluje, że w przedszkolu, szkole i placówce pomoc psychologiczno-pedagogiczna polega na rozpoznaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia wynikających w szczególności z: zagrożenia niedostosowaniem społecznym, ze specyficznych trudności w uczeniu się, z zaburzeń komunikacji językowej, z choroby przewlekłej, z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych, z niepowodzeń edukacyjnych, zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami środowiskowymi, trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za granicą, z niepełnosprawności, niedostosowania społecznego oraz ze szczególnych uzdolnień ucznia oraz jak najszybszym udzieleniu mu odpowiedniego wsparcia. Przepisami § 18 r.p.p.p. określone również zostały działania szczególnie istotne na każdym etapie edukacyjnym. Dotyczą one:

a)  na etapie edukacji przedszkolnej wprowadzono obowiązek prowadzenia obserwacji pedagogicznej zakończonej analizą i oceną gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnoza przedszkolna),

b)  na etapie kształcenia w szkole podstawowej do jej obowiązków, a tym samym obowiązków nauczycieli pracujących z uczniami wpisano obserwację uczniów, pozwalającą na zauważenie pierwszych symptomów ewentualnych trudności czy problemów, a także indywidualnych zainteresowań i zdolności przejawianych przez uczniów. Nauczyciele klas I – III szkoły podstawowej zobowiązani zostali do działań pedagogicznych służące rozpoznaniu ryzyka wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się. Ma to ogromne znaczenie dla dalszej pracy z uczniem i zapewnieniu mu właściwego indywidualnego wsparcia. Bowiem im wcześniej rozpoznane zostaną objawy i wprowadzone dziania wyrównujące braki, tym efektywniejsze będzie zapobieganie pogłębianiu się trudności, a dziecko osiągnie lepsze efekty edukacyjne. Działań tych nie należy jednak utożsamiać z przeprowadzaniem przez nauczycieli specjalistycznej diagnozy. Taką diagnozę prowadzi poradnia psychologiczno-pedagogiczna. Rolą nauczyciela będzie także, w sytuacjach kiedy pomoc udzielona w szkole okaże się niewystarczająca, poinformowanie rodzica o potrzebie dokonania diagnozy specjalistycznej oraz zachęcenie go złożenia wniosku o dokonanie tej diagnozy do dyrektora poradni psychologiczno-pedagogicznej.

c)  na etapie gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej, oprócz rozpoznawania i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej do obowiązków nauczycieli pracujących z uczniami należeć będzie, na podstawie zainteresowań ucznia, pomoc w określeniu kierunku kształcenia oraz w wyborze szkoły, z uwzględnieniem możliwości i aspiracji tego ucznia.

W ten sposób wzmocniona zostaje rola nauczycieli zarówno poszczególnych przedmiotów, jak i realizujących elementy doradztwa edukacyjno–zawodowego, a szkoła staje się miejscem, w którym uczeń i jego rodzic uzyskają potrzebne informacje lub wskazówki, dokąd mają się udać w celu uzyskania informacji, jeśli szkoła nie będzie ich posiadać.

W przypadku stwierdzenia, że uczeń ze względu na potrzeby rozwojowe lub edukacyjne wymaga objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną, nauczyciel, wychowawca grupy wychowawczej lub specjalista informuje o tym niezwłocznie dyrektora przedszkola, szkoły lub placówki (§ 18 ust. 2 r.p.p.p.).